Kiedy dzieci zaczynają mówić – etapy rozwoju mowy dziecka i jak możemy je w tym wspierać?

Dla wielu rodziców jeden z najbardziej wyczekiwanych momentów stanowi ten, w którym ich dziecko wypowie swoje pierwsze słowa. Nauka mowy jest złożonym i stopniowym procesem. Co ciekawe, rozpoczyna się już w okresie prenatalnym, a następnie rozwija przez pierwsze miesiące życia i przez kolejne lata. Znajomość poszczególnych etapów tego zjawiska pozwala lepiej zrozumieć, kiedy maluch zaczyna komunikować się słowami i jak można wspierać go w tym ważnym obszarze.

Na jakie okresy dzielimy naukę mówienia? Jakie czynniki wpływają na ten proces? I wreszcie: jak towarzyszyć dziecku w rozwijaniu umiejętności językowych, by każdy dzień przynosił nowe, radosne osiągnięcia? Zapraszamy do lektury artykułu.

Po co dziecku mowa?

Mowa umożliwia dziecku artykułowanie jego potrzeb. Dodatkowo ma ono poczucie, że najbliżsi coraz lepiej je rozumieją. Zaczyna nabywać świadomość, że posługując się słowami, staje się sprawcze.

Umiejętność komunikowania się stanowi podstawę kształtowania relacji międzyludzkich. Malec, z którym możliwe staje się skuteczne porozumiewanie się, jest nam automatycznie bliższy emocjonalnie. Z kolei kiedy wchodzi on w wiek przedszkolny, umiejętność mówienia odgrywa kluczową rolę w budowaniu relacji z rówieśnikami. Dlatego tak istotne jest wspieranie rozwoju mowy dziecka – nie hamujmy go, za to twórzmy warunki sprzyjające jej naturalnemu przyswajaniu. Natomiast jeżeli napotka w tym procesie problemy, wskażmy mu techniki i narzędzia, które ułatwią wyrażanie się i komunikację z otoczeniem.

Rozwój mowy dziecka – pięć etapów

Zrozumienie, jak przebiega rozwój mowy i umiejętności komunikacyjnych u dziecka, pozwoli nam na lepsze zidentyfikowanie jego bieżących potrzeb. Co więcej, będziemy wtedy mogli również trafniej reagować na jego zachowania. Świadomość powyższego ułatwi nam budowanie bliskiego kontaktu z maluchem.

Proces rozwoju mowy możemy podzielić na pięć następujących głównych etapów:

1. Etap przygotowawczy, czyli rozwój mowy jeszcze przed narodzinami, w życiu płodowym. Tak, nie wszyscy może o tym wiemy, ale związane z mową zdolności zaczynają się rozwijać już w okresie prenatalnym. W trzecim trymestrze ciąży dziecko staje się wrażliwe na dźwięki, w tym przede wszystkim na głos mamy, co stanowi pierwszy krok w kierunku nabywania umiejętności mówienia.

Co istotne, na tym etapie kształtują się również narządy mowy oraz rozwija się słuch. Dziecko zaczyna wykonywać ruchy w rodzaju ssania, lizania czy np. połykania, a te przygotowują aparat artykulacyjny do późniejszej nauki mówienia.

2. Etap melodii, kiedy pada pierwsze słowo. Drugi okres rozwoju mowy obejmuje czas od narodzin do około 12. miesiąca życia dziecka. To właśnie w tym przedziale następuje moment, kiedy z jego ust pada pierwsze słowo.

Początkowo komunikacja malca odbywa się głównie poprzez krzyk i płacz – są to naturalne formy wyrażania potrzeb i reakcji na otoczenie.

Około 2.-3. miesiąca życia pojawia się głużenie, czyli niezamierzone wydawanie długich i melodyjnych dźwięków. Przebiega ono trochę na zasadzie naśladowania, a niemowlak nie kontroluje tej aktywności. Głużenie określa się odruchem bezwarunkowym, sygnałem dobrego samopoczucia malucha. Warto wspomnieć, że etap ten przechodzi bez wyjątku każde dziecko. Dodatkowo dźwięki te mają identyczne brzmienie bez względu na rejon świata, w którym ono żyje.

Około 6. miesiąca życia niemowlęcia swój początek ma okres gaworzenia. Przybiera ono formę naśladowania dźwięków zasłyszanych z otoczenia. Co charakterystyczne, dość często pojawiają się wtedy powtarzalne ciągi sylab, takie jak „babababa” czy „mamama”.

Z kolei w okolicach pierwszych urodzin dziecka rozpoczyna się etap rozróżniania przez nie i wymawiania najprostszych głosek. Stanowi to zapowiedź kolejnych etapów rozwoju mowy.

A kiedy z ust dziecka padają pierwsze słowa? Zazwyczaj ma to miejsce między 9. a 12. miesiącem życia. Nie są to jeszcze skomplikowane formy językowe, lecz proste, zawierające najczęściej dwie sylaby słowa, takie jak „mama”, „tata” czy „baba”. Dlaczego są to właśnie te wyrazy?

Otóż kiedy mały człowiek zaczyna rozróżniać poszczególne sylaby i naśladuje najłatwiejsze dźwięki, z czasem przechodzi do ich łączenia ze sobą. W ten sposób powstają pierwsze proste słowa, takie jak np. „mama”. Ten etap w rozwoju mowy określany jest jako reduplikacja sylab, czyli powtarzanie łatwych do artykulacji dźwięków, np. „ma”, „ba” czy „ta”.

Dla skutecznego wsparcia dziecka w nauce mówienia dobrze jest zwracać się do niego w wyraźny i melodyjny sposób. Pomoże to malcowi w stopniowym rozpoznawaniu głosek i podejmowaniu pierwszych prób ich naśladowania. Rozmawiając z nim, starajmy się mówić powoli i z wyraźną intonacją. Warto przedłużać niektóre dźwięki i akcentować ważne słowa. Sprawdza się również modyfikowanie wysokości i natężenia głosu, a także robienie pauz między zdaniami.

3. Etap wyrazu to okres w rozwoju mowy dziecka, kiedy jest już ono w stanie wyrazić, co myśli, a także pojmować nazwy tego, co je otacza. Słowa, jakich używa, mają zwykle jedną lub dwie sylaby. Wyrazy te tworzą poznane dotąd przez malca głoski, które urozmaicają nowe dźwięki (te przyswaja on nieustannie). Te ostatnie mogą stanowić frazy, które maluch upraszcza (np. “da” oznaczające “daj”), jak i wyrazy dźwiękonaśladowcze (takie jak „miau”, „hau” czy „bee”).

W okresie przed drugimi urodzinami dziecko jest już zazwyczaj w stanie artykułować dużą ilość ważnych dźwięków, wśród których znajdują się i te samogłoskowe, i spółgłoskowe. Pod kątem słuchowym ma ono już zdolności rozpoznawania wszystkich głosek języka kraju, w którym żyje. Jest to naprawdę istotnym krokiem naprzód jeśli chodzi o rozwój mowy, mimo iż malec nie wymawia jeszcze każdego dźwięku w pełni wyraźny sposób.

4. Etap zdania w procesie rozwoju mowy dziecka jest tym, podczas którego układa ono wyrazy w formę swoich pierwszych zdań. Z tym stopniem nauki mówienia mamy do czynienia między 18. a 28. miesiącem życia malca. Co charakterystyczne, przyswaja on wtedy podstawy gramatyki, popełniając przy tym jeszcze niejeden błąd. Potrafi zaskoczyć oryginalnym sformułowaniem w rodzaju „jajo bam”, które odnosi się do sytuacji, gdy jajko spada ze stołu na podłogę.
5. Etap swoistej mowy dziecięcej jest najdłuższy ze wszystkich i obejmuje cały okres przedszkolny oraz początek edukacji szkolnej dziecka. Czas ten charakteryzują intensywne zmiany w zakresie jego umiejętności językowych. Mowa malca dojrzewa i nabiera coraz bardziej złożonego charakteru. Różnice między sposobem wysławiania się trzylatka a sześciolatka są tak ewidentne, że trudno je ze sobą porównywać. Przyjrzyjmy się zatem bliżej temu rozwojowi.

Co typowe dla dziecka, które ukończyło trzeci rok życia, posługuje się ono językiem w sposób coraz bardziej świadomy. Na podstawie poznanych do tej pory wzorców kreuje nowe słowa i zdania. Może więc powiedzieć poprawnie, że “nie ma cukierków”, a jednocześnie tworzyć formy w rodzaju „piesów” czy „krzesłów”, stosując te same reguły do wszystkich wyrazów.

Dziecko czteroletnie jest już znacznie bardziej rozmowne. Co ciekawe, opowie nam, czego doświadczyło w przedszkolu, ale już z opisem wydarzeń, które przedstawia ilustracja, może mieć problem. Posiada umiejętność budowania zdań złożonych (np. „Ja zjem deser, a tata nie”). Często wymyśla też własne słowa, tj. tzw. neologizmy w rodzaju „strój kąpielski” (czyli kąpielowy).

W wieku pięciu lat maluch jest już w stanie w uporządkowany sposób opowiedzieć o wydarzeniach. Nie tylko zachowuje ich chronologię, ale i wskaże, co stanowiło przyczynę, a co skutek danego zdarzenia.

Sześciolatek natomiast jest aktywnym uczestnikiem rozmów. Zadaje liczne pytania, angażuje się w dyskusję i jasno wyraża swoje myśli. Jego wypowiedzi są zrozumiałe dla otoczenia, a mowa prawidłowa pod względem artykulacyjnym – potrafi już wymawiać wszystkie głoski języka polskiego.

Kiedy dziecko zaczyna mówić – co na to wpływa?

Choć jako rodzice czekamy na pierwsze słowa dziecka z niecierpliwością, warto pamiętać, że każdy malec rozwija mowę w swoim indywidualnym tempie. Mimo to można wyróżnić pewne czynniki mające wpływ na to, kiedy odezwie się po raz pierwszy. Są to następujące aspekty:

1. Środowisko językowe – maluchy wychowywane w otoczeniu bogatym w różnorodne bodźce werbalne i częste rozmowy zazwyczaj szybciej opanowują mowę.
2. Genetyka – rozwój mowy bywa często uwarunkowany genetycznie. Z tego powodu w rodzinie, w której rodzice zaczęli wypowiadać pierwsze słowa dość szybko, dziecko także może wcześniej zacząć mówić.
3. Zaangażowanie rodziców – częste i regularne zwracanie się do dziecka, wspólne czytanie bajek i śpiewanie piosenek mogą skutecznie stymulować rozwój mowy. Interakcje z dorosłymi są w stanie sprawić, że maluch zacznie wcześniej mówić.
4. Zdolności słuchowe – maluch, który słyszy prawidłowo, ma większą zdolność do odwzorowywania dźwięków, co odgrywa istotną rolę w kształtowaniu umiejętności mówienia.

Znajomość etapów rozwoju mowy dziecka, jak i wpływających na ten proces czynników, umożliwi nam skuteczniejsze wsparcie pociechy w okresie nauki mówienia. Obserwacja oraz uczestnictwo w kolejnych jej fazach, zaczynając od głużenia, a na wypowiadaniu całych zdań kończąc, to źródło autentycznej satysfakcji i radości.

Jak skutecznie wspomagać rozwój mowy u dziecka?

Mały człowiek uczy się najefektywniej poprzez działanie. Przebywając z rodzicami, rodzeństwem czy rówieśnikami, naturalnie rozwija zdolności porozumiewania się. Dlatego więc, by stymulować go w nauce mówienia, warto przede wszystkim prowadzić z nim bezpośrednie rozmowy i z uwagą wsłuchiwać się w to, co chce nam zakomunikować. Nic innego, jak właśnie wspólnie spędzony czas stanowi dla dziecka najcenniejsze źródło wiedzy i pole do zdobywania doświadczeń w pierwszych latach życia.

Jeśli chodzi o inne możliwości wsparcia rozwoju aparatu mowy dziecka, duże znaczenie ma jego sposób oddychania oraz przyjmowania napojów i pokarmów już od pierwszych  lat życia. Warto zadbać o to, by dziecko spożywało posiłki o zróżnicowanej konsystencji i strukturze oraz piło wodę ze zwykłego kubka. Ten ostatni jest dużo lepszym rozwiązaniem niż butelka niemowlęca lub tzw. kubek-niekapek. Również urozmaicanie diety stanowi prosty i naturalny sposób na ćwiczenie mięśni ust i języka, co jednocześnie pomaga zapobiegać powstawaniu wad wymowy.

Zgodnie z wynikami badań ćwiczenie motoryki małej wyraźnie wspiera naukę mówienia u dziecka. Z tego powodu dobrze jest praktykować różnego typu aktywności ruchowe, sensoryczne czy manualne. Warto pomyśleć o grach interaktywnych, które zaangażują malucha w powtarzanie i naśladowanie dźwięków i słów, wspomagając rozwój mowy w przyjemny i naturalny sposób.

Gimnastykowanie języka

Dziecko przyswaja mowę przede wszystkim poprzez słuchanie. Uważnie rejestruje i zapamiętuje słowa, które słyszy w swoim otoczeniu. Biorąc to pod uwagę, można wskazać kilka metod będących wsparciem rozwoju jego umiejętności językowych:

1. Mówmy do malca w spokojnym tempie, wyraźnie artykułując słowa, unikając zarówno cichego, jak i zbyt głośnego tonu.
2. Aby dziecko zapamiętało nowe słowo, warto wielokrotnie je powtarzać – dzięki temu łatwiej utrwali się w jego pamięci.
3. Bardzo pomocną technikę stanowi naśladownictwo. Dlatego przekazujmy maluchowi prawidłowe formy słów i zdań, motywując go do ich powtarzania.
4. Dobrą praktyką jest częste czytanie dziecku bajek i rymowanek. Kontakt z rytmem i rymem są skuteczną stymulacją dla słuchu, a zarazem ćwiczeniem dla pamięci.
5. Godne polecenia jest również powtarzanie z pociechą wyrazów dźwiękonaśladowczych. Może to być wspaniałą zabawą – naśladujmy odgłosy wydawane przez zwierzęta, dźwięki pojazdów czy np. tykanie zegara.
6. Pamiętajmy o tzw. zabawach paluszkowych: “Idzie rak” czy „Kosi, kosi, łapci” nie są tylko rzewnym wspomnieniem naszego dzieciństwa, ponieważ stanowią skuteczne wsparcie dla rozwoju mowy naszej pociechy.
7. Zachęcajmy malucha do ćwiczeń usprawniających mięśnie jamy ustnej, takich jak np. oblizywanie warg czy dmuchanie piórka.
8. Warto możliwie jak najczęściej opowiadać dziecku o codziennych wydarzeniach – mówmy barwnie i obrazowo, by słuchało nas z zainteresowaniem, jednocześnie przyswajając nowe słowa.
9. Do wspólnych aktywności włączmy muzykę i śpiew – śpiewanie piosenek również wspomaga rozwój językowy malucha.

Proces nauki i rozwoju mowy dziecka jest złożony i stopniowy. Warto mieć zatem na uwadze, żeby w trakcie jego trwania doceniać i chwalić bieżące postępy pociechy. Pamiętajmy również o prowadzeniu z nią aktywnych, pełnych uwagi i zaangażowania rozmów.

Zapraszamy także do przeczytania podobnych tematycznie artykułów:

• Wpływ więzi rodzinnych na wychowanie i rozwój dziecka
• Jak budować relacje z innymi ludźmi
• Jak odkryć i rozwijać talent dziecka

Źródła

1. https://szumisie.pl/blog/kiedy-dziecko-zaczyna-mowic/ [dostęp: 03.07.2025]
2. https://www.kapitannauka.pl/blog/aktualnosci/kiedy-dziecko-zaczyna-mowic-i-jak-mu-pomoc-rozwoj-mowy-u-dzieci [dostęp: 03.07.2025]
3. https://mamologia.pl/kiedy-dzieci-zaczynaja-mowic/ [dostęp: 03.07.2025]
4. https://www.zdrowystartwprzyszlosc.pl/pierwsze-slowo-kiedy-dziecko-powinno-zaczac-mowic [dostęp: 03.07.2025]
5. https://fizjoterapeuty.pl/pediatria/gluzenie.html [dostęp: 03.07.2025]